Leworęczność – odwrócona w stosunku do większości ludzi funkcjonalność prawej i lewej ręki. Około 8–15% ludności jest leworęczna. Osoby leworęczne wykonują większość czynności wymagających dużej precyzji ruchów za pomocą ręki lewej.
Leworęczność wynika z silniejszego rozwoju prawej półkuli mózgu, co objawia się nie tylko w częstszym używaniu lewej ręki, lecz także w lepszym i sprawniejszym funkcjonowaniu całej lewej strony ciała. Tendencja do leworęczności pojawia się w niemowlęctwie i utrwala do około 2 roku życia.
Leworęczne? Praworęczne? Oburęczne?
Jeśli nie można wyraźnie określić, którą rękę dziecko preferuje, mówi się o zamiennym lub niestabilnym użyciu rąk. Osoby oburęczne to w rzeczywistości osoby ze skłonnością do prawo- lub leworęczności, które określone czynności wykonują obiema rękami wymiennie. Niestabilne użycie rąk nie pozwala na rozwinięcie sprawności, które opanowuje dziecko z ustalona lateralizacją. Ciągłe zmiany ręki pracującej mogą być cechą diagnostyczną zaburzeń neurologicznych.
Przyczyny niestabilnego używania ręki
- Fizyczne (zaburzenia funkcjonowania mózgu powstałe we wczesnym okresie życia, nierozpoznany minimalne niedowład połowiczny, dłuższe unieruchomienie jednej ręki)
- Psychiczne lub społeczne (naśladownictwo, dostosowanie, bezpośredni wpływ najbliższej osoby)
Jeśli dziecko czteroletnie nie ma ustalonej preferencji jednej ręki (np. rysuje prawą ręką, a bawi się raczej lewą lub podczas malowania używa zamiennie obu rąk), należy zgłosić to lekarzowi pediatrze. Za pomocą rzetelnych technik diagnostycznych specjalista powinien ustalić rękę dominująca, by wspomagać rozwój sprawności tej ręki. Zastosowanie ukierunkowanej terapii daje dziecku wystarczająco dużo czasu na rozwinięcie sprawności ręki, zanim dziecko pójdzie do szkoły. Wykluczone jest „przypadkowe” przystosowanie do jednoręczności przez dowolny wybór ręki.
Kryteria obserwacji ręczności dziecka
Warto obserwować ręczność dziecka, aby w razie potrzeby odpowiednio wcześnie udać się do specjalisty. Codziennej obserwacji mogą podlegać spontaniczne czynności wymagające dużej zręczności, ponieważ są one najsilniej lateralizowane i często wskazują na wrodzoną dominację.
Przykłady: mycie zębów, bawienie się bączkiem, rzucanie kostką, nawlekanie koralików na drucik umocowany pionowo, wyjmowanie koralików z naczynia, wkładanie patyczków do pudełka, podlewanie kwiatków konewką.
Skutki tzw. przestawiania z lewej ręki na prawą
Wczesne przestawianie osoby leworęcznej na prawą rękę może być przyczyną rozmaitych zaburzeń. Wrodzona asymetria funkcji mózgu nie ulega zmianie, może jednak zostać zaburzona, co prowadzi do poważnych konsekwencji w rozwoju osobowości i w całym życiu danej osoby.
Skutkami tzw. przestawienia mogą być:
- Zaburzenia pierwotne (zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, problemy z czytaniem i pisaniem, labilność orientacji w schemacie ciała, zaburzenia mowy, problemy z małą motoryką)
- Zaburzenia wtórne (poczucie niskiej wartości, niepewność, wycofanie, nadmierna kompensacja poprzez zwiększony wysiłek, zaburzenia zachowania, moczenie nocne, problemy emocjonalne, zaburzenia osobowości).
Dzieci leworęczne otrzymujące wystarczająco dużo wsparcia traktują swoją leworęczność naturalnie i mają wystarczającą pewność siebie. Gdy dziecko odrzuca swoją leworęczność, należy otwarcie o tym z nim rozmawiać; równie ważna jest rozmowa na ten temat w grupie przedszkolnej, przeprowadzona w przyjaznej atmosferze.
Leworęczność a dysleksja i dysortografia
Związek przyczynowy między leworęcznością a tymi zaburzeniami nie jest obecnie potwierdzany. Istnieje natomiast związek między przestawiona leworęcznością a problemami z pisaniem i czytaniem. Pojawiają się wówczas różne zaburzenia funkcjonowania przypominające objawy dysleksji i dysgrafii.
Zasady postępowania i pracy z dzieckiem leworęcznym (za Martą Bogdanowicz).
Zasada 1: Właściwa postawa wobec leworęczności
Leworęczność jest naturalnym przejawem lateralizacji (w większości przypadków) ,dlatego nie jest wskazane przyjmowanie wobec dzieci leworęcznych postawy nadmiernego ochraniania. Wymagania powinny być formułowane na miarę możliwości dziecka, aby nie czuło się gorsze od innych dzieci, ani też „na specjalnych prawach” .
Zasada 2 : Wczesna diagnoza
Wskazana jest obserwacja dziecka w celu określenia lateralizacji na tle jego rozwoju psychoruchowego od wczesnego dzieciństwa. Poznanie osobowości dziecka i jego postawy wobec leworęczności jest istotne dla programu postępowania z dzieckiem. Konsultacja z psychologiem, o ile nauczyciel nie ustali wcześniej, że dziecko jest zlateralizowane, jest wskazana z końcem wieku przedszkolnego. Wszystkie objawy opóźnienia rozwoju psychomotorycznego jak najwcześniej diagnozujemy, a dziecko kierujemy na terapię pedagogiczną.
Zasada 3 : Właściwa decyzja odnośnie wyboru ręki dominującej
Nie przeuczamy dzieci:
- lewostronnie zlateralizowanych
- opóźnionych w rozwoju umysłowym
- o wczesnej i silnej lateralizacji
- oburęcznych i lewoocznych
- mało sprawnych motorycznie
- w wypadku wystąpienia zaburzeń towarzyszących np. jąkanie, reakcje nerwicowe.
- z tendencją do pisania prawą ręką pismem zwierciadlanym
- które nie akceptują prób przeuczania na prawą rękę
Zasada 4 : Prawidłowa postawa podczas pisania lewą ręką
Prawidłową postawę leworęcznego dziecka można scharakteryzować następująco:
- dziecko siadając przy stole ma obie stopy oparte o podłogę, oba przedramiona oparte o stół, plecy wyprostowane centralna oś ciała ( linia kręgosłupa ) przyjmuje położenie pionowe
- tułów znajduje się w pewnej odległości od stołu (bez opierania się ), co zapewnia rękom swobodę ruchów
- w ławce szkolnej leworęczne dziecko ma sąsiada po swojej prawej stronie, przez co zapewnia się swobodę ruchów piszącej ręki każdego z dzieci (znajduje się ona po zewnętrznej stronie ławki)
- światło powinno padać z przodu lub z prawej strony, w klasie należy posadzić dziecko w środkowym rzędzie, gdzie światło jest najbardziej rozproszone.
Zasada 5 : Właściwe położenie zeszytu
Zeszyt leworęcznego dziecka powinien:
- znajdować się w pewnej odległości od ciała dziecka , a tym samym od brzegu stołu. Takie ułożenie zeszytu umożliwia oparcie całego przedramienia lewej ręki,
- powinien być ułożony ukośnie, nachylony w prawą stronę. Oznacza to, że lewy górny róg jest skierowany ku górze, zaś prawy ku dołowi. Dziecko może dobrowolnie regulować kąt nachylenia zeszytu nawet tak dalece, że znajduje się on w położeniu pionowym do krawędzi stołu, co jest korzystne w przypadku lewooczności. Takie ułożenie pozwala na pisanie pod ciągłą kontrolą wzroku,
- powinien znajdować się nieco na lewo od osi ciała piszącego, co zapewnia swobodę ruchu piszącej ręce (od lewej strony ku osi ciała, bez konieczności jej przekształcania).
Zasada 6 : Prawidłowy sposób trzymania pióra
Właściwy sposób trzymania pióra przez leworęcznego to:
- utrzymanie pióra w trzech palcach, pomiędzy kciukiem a lekko zgiętym palcem wskazującym , oparcie na palcu środkowym (podobnie jak w prawej ręce)
- palce trzymające pióro powinny znajdować się w odległości około 2 cm od powierzchni papieru , co pozwala śledzić zapisywanie tekstu i zachować poprawną postawę ciała
- na początku nauki pisania dziecko powinno przez dłuższy czas pisać ołówkiem, aż do utrwalenia nawyków ruchowych związanych z pisaniem.
Zasada 7 : Prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia
Prawidłowy układ powyższych elementów u leworęcznego dziecka jest następujący :
- dłoń wraz z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia ( układ liniowy )
- brzeg dłoni, nadgarstka i przedramię opierają się cały czas o stół i zeszyt, przesuwają się podczas pisania
- koniec pióra skierowany jest ku lewemu ramieniu lub zmierza do punktu w połowie odległości między ramieniem a łokciem.
- przedramię lewej ręki jest prostopadłe do liniatury zeszytu
- dłoń i palce trzymające pióro znajdują się poniżej liniatury zeszytu, aby nie przesłaniały zapisywanego tekstu
Zasada 8 : Właściwa organizacja ruchów podczas pisania :
W procesie wdrażania prawidłowej organizacji ruchów podczas pisania wskazane jest:
- dbanie o prawidłowe kreślenie liter, zgodnie z obowiązującym wzorcem, uwzględniającym kolejność i kierunek ruchów
- płynne przesuwanie ręki od lewej strony ( krawędzi zeszytu ) do prawej, ku osi ciała
- dłoń i przedramię pozostają podczas pisania liter i wyrazów w kontakcie z zeszytem.
- podczas przesuwania ręki z końca jednej linijki do drugiej ( ruch zwrotny ) zmieniają pozycję dłoni i przedramię, zaś łokieć pozostaje oparty o stół, w tym samym miejscu.
Zasada 9 : Kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego:
Dobrze gdy dziecko:
- uświadamia sobie własne napięcie mięśniowe
- świadomie kontroluje i reaguje na napięcie, aby okresowo osiągnęło optymalny wymiar, na przemian z okresami rozluźnienia, umożliwiającymi odpoczynek
- napięcie powinno się ograniczać do aktywizacji grupy mięśni uczestniczącej w czynności pisania
Zasada 10 : Koordynacja ruchów obu rąk:
Sprawne zapisywanie tekstu jest nie tylko efektem działania ręki wiodącej, ale także jej współdziałania z ręką nie piszącą, która podtrzymuje zeszyt i przesuwa go w miarę pisania. Umożliwia to stabilność ręce piszącej, która nie musi się podnosić i zmieniać pozycji. Ważne jest zatem rozwijanie koordynacji ruchów obydwu rąk, gdyż obie uczestniczą w czynności pisania.
Zasada 11 : Współdziałanie oka i ręki:
Warunkiem poprawnego zapisu tekstu, szybkiego tempa i dobrego poziomu graficznego pisma jest możliwość śledzenia wzrokiem czynności pisania : ruchu ręki i powstającego tekstu. Wskazane jest zatem :
- usprawnienia współdziałania ręki i oka poprzez ćwiczenia rozwijające koordynację wzrokowo ruchową ( dobrze jest jeśli oba organy znajdują się po tej samej osi ciała )
- umożliwienie kontroli wzrokowej dzięki poprawnemu położeniu zeszytu, właściwemu uchwytowi pióra, położenia palców i pozycji ręki piszącej
Opisane wyżej wskazania dotyczące techniki pisania lewą ręką są ważne, aby pomóc dziecku jak najszybciej opanować umiejętności pisania i jak najmniejszym kosztem.
Warto pamiętać, że trudności techniczne leworęcznego dziecka mijają bardzo szybko, natomiast konsekwencje niewłaściwego postępowania wychowawczego wobec tych dzieci są zasadniczym problemem pedagogicznym. Dlatego też wśród wszystkich zasad postępowania z dzieckiem leworęcznym najważniejsza jest zasada, która uznaje prawo dziecka do wyboru ręki i posługiwania się lewą ręką. Największe szkody przyniosły działania przestawiania „na siłę” leworęcznych dzieci na prawą stronę.
Literatura:
Sylvia Weber „Dziecko leworęczne”, Wydawnictwo Literackie PZWL Warszawa 2007
Zajęcia stymulacyjno – korekcyjne dla dzieci leworęcznych.
Do zajęć stymulacyjno – korekcyjnych należą:
- ćwiczenia rozwijające motorykę rąk
- ćwiczenia grafomotoryczne
- ćwiczenia kształcące prawidłowy uchwyt i regularne napięcie mięśni rąk
- ćwiczenia kształcące nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania
- ćwiczenia koordynacji wzrokowo – ruchowej
- ćwiczenia rozwijające orientację w schemacie ciała i przestrzeni
- ćwiczenia zmierzające do ustalenia dominacji jednej ręki
Ćwiczenia rozwijające motorykę rąk
W programie pracy z dzieckiem leworęcznym powinny się znaleźć rozmaite formy zajęć usprawniających precyzję, szybkość i koordynację ruchową rąk. Wyjątkowo korzystna jest tu metoda dobrego startu M. Bogdanowicz. Precyzję i koordynację ruchów rozwijają ćwiczenia ruchowe palców, dłoni i nadgarstka każdej z rąk (głównie dominującej), obu rąk od motoryki całego ciała (motoryka mała). Początkowo ćwiczenia wykonujemy jedną kończyna (tylko prawą, tylko lewą), aby następnie zaangażować obie kończyny. Zaczynaliśmy od ruchów jednoczesnych aby przejść do ruchów naprzemiennych. Stosujemy też zmianę ruchów z szybkich na wolne i odwrotnie aby uczyć dziecko regulowania tempa czynności ruchowych. Pomocne są tu również ćwiczenia ruchowe o charakterze relaksacyjnym takich jak „otrzepywane” rąk z wody, swobodne wymachiwania kończynami, ćwiczenia ruchowo – oddechowe, ich celem jest kontrolowanie, regulowanie poziomu napięć mięśniowego. Pomagają w tym ćwiczenia naprzemienne raz o charakterze aktywnym, raz relaksacyjnym np.: zaciskanie i rozwieranie dłoni, przykurczanie górnych kończyn i luźne ich opuszczanie, silne klaskanie i lekkie uderzanie o siebie obu dłoni. W zasadniczy sposób koordynację ruchów, szybkość i precyzję kształtują wszelkie czynności samoobsługowe takie jak: mycie, jedzenie, ubieranie, sprzątanie.
Motorykę rąk można rozwijać poprzez „teatr cieni” gdy dzieci z palców i dłoni układają różne modele, lub (figa, zajączek, łabędź) poprzez „teatr ruchu” gdy dzieci odgrywają jakieś scenki (np.: „idzie kominiarz po drabinie”).
Szybkość ruchów można ćwiczyć poprzez ruch i zmianę tempa, przyśpieszanie lub zwalnianie. Rytm można podawać w różny sposób – za pomocą instrumentu, palcem lub ołówkiem w stół, klaszcząc itp.
Innym przykładem takich ćwiczeń są zabawy ruchowe połączone z wypowiadaniem zrytmizowanego tekstu np. „Tu sroczka kokoszkę warzyła”. Zabawy takie noszą nazwę tzw. zabaw paluszkowych i są chętnie wykonywane z osobą dorosłą przez małe dziecko.
Starsze dzieci mogą uczestniczyć w zabawach ruchowo słuchowych (metoda dobrego startu). Dzieci śpiewając piosenkę wystukują jej rytm pięścią, wewnętrzną stroną lub brzegiem dłoni, palcami – wszystkimi lub jednym, dwoma itp. Ruchy rąk mogą być skrzyżowane, mogą wykonywać czynność jednocześnie lub na przemian, w różnych kierunkach np.: od strony lewej do prawej.
Usprawnieniu motoryki rąk służą zabawy indywidualne takie jak:
a) zabawy manipulacyjne (zabawa piaskiem, wodą, rozkruszanie, posypywanie np. solą; nawlekanie koralików przyszywanie guzików przewlekanie sznurka przez dziurki, haftowanie na tekturkach z dziurkami ugniatanie palcami kuleczek z papieru, plasteliny, wycinanie papieru, wydzieranie)
b)zabawy konstrukcyjne:
- mały architekt, klocki „Lego”
- budowanie z drewnianych klocków
- konstrukcje z elementów łączonych śrubami
c)zabawy dydaktyczne
- układanie mozaiki z kołeczków, ćwieczków wtykanych w perforowane płytki
- puzzle, układanki z drobnych elementów
d)zajęcia plastyczne
- modelowanie w glinie, plastelinie
- wydzieranie, wycinanie
- malowanie pędzlem, palcami, pęczkiem waty itp.
- rysowanie i malowanie za pomocą różnych narzędzi
